सुदूरपश्चिमका पहाडी बस्ती संकटमा: गाउँघर रित्तिँदै, रीतिरिवाज विस्मृतिको संघारमा

डोटी । सुदूरपश्चिम प्रदेशका पहाडी गाउँहरू दिनदिनै रित्तिँदै जान थालेका छन्। सहरप्रतिको आकर्षण र रोजगारको खोजीले गर्दा गाउँबस्तीहरूमा बसोबास गर्ने मानिसको संख्या ह्वात्तै घटिरहेको छ। यसले केवल जनसङ्ख्या घटाएको छैन, बरु पहाडका मौलिक भाषा, संस्कृति र परम्परागत चाडपर्वहरूमा समेत प्रतिकूल असर पारिरहेको छ। स्थानीय र प्रदेश सरकारको प्रभावकारी नीति नहुँदा गाउँहरू सुनसान बन्दै गएका छन् र तराईका सहरहरूमा जनघनत्व अत्यधिक बढ्दै गएको छ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशका पहाडी जिल्ला डोटी, डडेल्धुरा, बझाङ, बैतडी, अछाम, बाजुरा र दार्चुलाका बासिन्दाहरूले आफ्नो जीवनस्तरलाई सहज बनाउन गाउँ छोडेर सहरतिर बसाइसराइ गर्ने क्रम तीव्र भएको छ। यो लहरले ती पहाडी क्षेत्रहरूलाई मात्र खाली पारेको छैन, तराईका जिल्लाहरूमा अनियन्त्रित जनघनत्वको समस्या पनि ल्याएको छ। विशेषगरी, कैलाली र कञ्चनपुरमा गाउँबाट सरेर आएका मानिसहरूको घना बसोबास बढ्दै गइरहेको छ।

गाउँका मानिसहरू रोजगार, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा र आधारभूत सुविधाहरूको अभावका कारण गाउँमा टिक्न कठिनाइ महसुस गरिरहेका छन्। पहाडी गाउँहरूमा राम्रो रोजगारीका अवसरहरू कम हुनु, आधारभूत सेवाहरूको पहुँच नहुनु र जीवनयापनका कठिनाइहरूले गर्दा धेरै मानिसहरू सहर पस्न बाध्य भएका छन्। गाउँमा रहेका युवाहरू रोजगारीका लागि विशेष गरी भारततिर जान्छन् र उताबाट फर्किएपछि तराई क्षेत्रमै बसाइ बस्ने योजना बनाउँछन्।

विदेश र भारत रोजगारीको प्रभाव

सुदूरपश्चिमका गाउँहरूले लामो समयदेखि आफ्ना नागरिकलाई छिमेकी राष्ट्र भारतमा काम गर्न पठाउँदै आएका छन्। यसले स्थानीय अर्थतन्त्रमा योगदान गरे पनि गाउँहरूलाई रित्तो बनाउन प्रमुख कारण बनेको छ। भारत जानेहरूको संख्या धेरै भएकाले गाउँका अधिकांश परिवारका सदस्यहरू विदेशमै छन्। घरमा वृद्धवृद्धा र बालबालिका मात्र रहने प्रवृत्तिले गाउँको सामाजिक संरचनामा परिवर्तन ल्याइरहेको छ। विदेशमा काम गर्नेहरूले प्राप्त गरेको कमाईबाट तराईका सहरमा जग्गा किन्ने र त्यहीँ बसोबास गर्ने परिपाटीले पहाड रित्तिने समस्यालाई झनै गम्भीर बनाएको छ।

विदेशमा काम गर्नेहरूले सहरमा आधुनिक जीवनशैलीको सपना देख्छन्, जसले गर्दा उनीहरू गाउँमा फिर्ता जान रुचि राख्दैनन्। यसले गाउँमा श्रमशक्ति कम हुँदै गएको छ र गाउँका पुराना बासिन्दाहरूमा ठूलो मानसिक दबाब सिर्जना गरेको छ।

चाडपर्व र सांस्कृतिक प्रभाव

सहरको मोहले गर्दा केवल गाउँहरू खाली भएका छैनन्, यसले पहाडी क्षेत्रका मौलिक चाडपर्वहरू र संस्कृतिमा समेत गम्भीर असर पुर्याएको छ। दशैं, तिहारजस्ता प्रमुख चाडपर्वहरूमा पहिलेको जस्तो चहलपहल अहिले गाउँमा देखिँदैन। विशेषगरी, युवापुस्ताले सहरमा बस्न रुचाएपछि गाउँमा चाडपर्व मनाउने प्रचलन घट्दै गएको छ।

सुदूरपश्चिमका थुप्रै पहाडी गाउँमा मनाइने बुढी पोल्ने, गौरा पर्व, सुदूरपश्चिमका अनौठा लोक संस्कृतिहरू र स्थानीय जात्रा अहिले हराउँदै गएका छन्। पहिले एकआपसमा गाउँभित्र मिलेर चाडपर्व मनाउने चलन अहिले लोप हुँदै गएको छ। युवा पुस्ताले यी परम्पराहरूलाई कम महत्व दिन थालेका छन्, जसले गर्दा भविष्यमा यी चाडपर्वहरू बिर्सन सकिने खतरा उत्पन्न भएको छ।

पहाडी क्षेत्रका भाषा र लोकगीतहरूसमेत संकटमा छन्। गाउँमा कम जनसङ्ख्या हुँदा, भाषा बोल्ने मानिसहरूको संख्या घट्दै गएको छ। सहरमा गएर आधुनिक भाषा र जीवनशैली अपनाउने चलनले गर्दा परम्परागत भाषा र लोकगीतहरू हराउँदै गएका छन्। यसले सांस्कृतिक सम्पदा संकटमा परेको स्पष्ट संकेत दिएको छ।

पहाडका सेवा सुविधा र पूर्वाधारमा कमी

गाउँ रित्तिनुको अर्को प्रमुख कारण भनेको पहाडी क्षेत्रहरूमा आधारभूत सेवा सुविधाको कमी हो। शिक्षा, स्वास्थ्य, यातायात र अन्य पूर्वाधारहरू पहाडी क्षेत्रका लागि अझै पनि असहज छन्। सरकारी विद्यालयहरूमा गुणस्तरीय शिक्षा नहुँदा अभिभावकहरूले आफ्ना सन्तानलाई सहरमा पढाउन चाहन्छन्। यस्तै, स्वास्थ्य सेवाको अभावमा गाउँका मानिसहरू सहरतिर सरेर स्वास्थ्य सुविधा लिन बाध्य छन्।

पहाडी क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवा पुर्‍याउन सरकारको ध्यान नगएको भन्ने गुनासो प्रायः सुनिन्छ। अस्पतालहरूको अभाव र योग्य चिकित्सकहरूको कमीले गर्दा मानिसहरू आधारभूत स्वास्थ्य सेवाबाट वञ्चित भएका छन्। सहरतिरका आधुनिक अस्पतालहरूले गाउँबाट सहरमा आउनेहरूको संख्या बढाएको छ।

यातायात सुविधाको कुरा गर्दा, पहाडी क्षेत्रहरूमा बाटोहरू राम्रा छैनन्, धेरै ठाउँमा मोटरबाटो पुगेको छैन। वर्षातको मौसममा पहाडी गाउँहरूमा यातायातका साधन पुग्न कठिन हुन्छ, जसले गर्दा गाउँमा बस्न कठिनाइ थपिएको छ। स्थानीयहरू विकासमा पछि परेको महसुस गर्दै आफ्नो भविष्यका लागि सहरतिर जानुपर्छ भन्ने सोच विकसित गरेका छन्।

तराईमा बढ्दो जनघनत्व र चुनौतीहरू

पहाडी क्षेत्रबाट तराईमा बसाइसराइ बढ्दै गर्दा, कैलाली र कञ्चनपुरजस्ता तराईका जिल्ला जनघनत्वले भरिभराउ हुँदै गएका छन्। यी क्षेत्रमा जनसंख्या अत्यधिक बढेसँगै त्यसले स्थानीय पूर्वाधारमा दबाब सिर्जना गरेको छ। कैलाली र कञ्चनपुरका सहरहरूमा अहिले विद्यालय, अस्पताल र सार्वजनिक सेवामा भारी चाप परिरहेको छ। जनसंख्याको अत्यधिक वृद्धिका कारण यिनीहरूले त्यहाँको स्थानीय सेवामा असन्तुलन सिर्जना गरेको छ।

कैलाली र कञ्चनपुरका विद्यालयहरूमा विद्यार्थीहरूको संख्या अत्यधिक बढेसँगै गुणस्तरीय शिक्षामा प्रभाव परेको छ। यस्तै, अस्पताल र स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा पनि बिरामीको चाप अत्यधिक भएकाले सेवा प्रभावकारी हुन सकेको छैन। यो समस्या अझै गहिरिँदै जान सक्ने अनुमान गरिएको छ, यदि बसाइसराइ नियन्त्रण गरिएन भने ठूलो संकट पैदा हुन सक्छ।

तराईका कृषि जमिनमा पनि यस बसाइसराइको असर परेको छ। अत्यधिक बसोबासका कारण खेतीयोग्य जमिन मासिँदै गएको छ। विकासको नाउँमा कृषि जमिनलाई आवासीय क्षेत्र बनाउँदा तराईमा खाद्य संकटसमेत निम्तिन सक्ने खतरा बढेको छ।

सरकारको भूमिका र स्थानीय जनप्रतिनिधिहरूको बेवास्ता

पहाडी क्षेत्रबाट सहरतिरको बसाइसराइको समस्या नयाँ भने होइन। तर, यो समस्या समाधान गर्न प्रदेश सरकार र स्थानीय जनप्रतिनिधिहरूले खासै ध्यान दिएका छैनन्। पहाडी क्षेत्रहरूमा बसोबास गरिरहेका मानिसहरूलाई रोक्न आवश्यक नीति, योजना र पूर्वाधार विकासमा राज्यले ठोस कदम चाल्न नसक्दा समस्या थप गहिरिँदै गएको हो।

पहाडी क्षेत्रमा रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न र त्यहाँका सेवा सुविधाहरूलाई सुधार गर्न सरकारको ध्यान जान आवश्यक छ। सरकारले पहाडी क्षेत्रमा लगानीको वातावरण बनाउन सकेमा, स्थानीय बासिन्दाहरूलाई गाउँमै रोजगारी दिने अवसर सिर्जना गर्न सकिन्छ। यस्तै, साना उद्योग, कृषि व्यवसाय, पर्यटन र अन्य क्षेत्रहरूमा सरकारले लगानी बढाउन सकेमा पहाडी क्षेत्रका मानिसहरूलाई आफ्नो जन्मभूमिमा टिकाउन सकिन्छ।

प्रदेश सरकार र स्थानीय जनप्रतिनिधिहरूले पहाडी क्षेत्रका भाषा, संस्कृति, र परम्पराहरूको संरक्षणमा पनि काम गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। बसाइसराइले मात्र होइन, युवापुस्ताको परम्पराप्रतिको चासो घट्दै जानुले पनि पहाडी क्षेत्रको सांस्कृतिक सम्पदामा प्रतिकूल असर पुर्याएको छ।

भाषा, संस्कृति र परम्पराको संरक्षण

सुदूरपश्चिमका पहाडी क्षेत्रका गाउँहरू रित्तिँदै गर्दा त्यहाँको मौलिक भाषा र संस्कृतिमा समेत ठूलो असर परेको छ। पहाडी क्षेत्रका थुप्रै गाउँहरूमा बोलिने डोटेली, बझाङी र अन्य भाषाहरू संकटमा छन्। बसोबास गर्ने जनसङ्ख्या घट्दा ती भाषाहरूको प्रयोग घटेको छ, जसले गर्दा ती भाषा लोप हुने खतरा बढेको छ।

भाषा मात्र होइन, पहाडी क्षेत्रका विभिन्न लोकगीतहरू, नृत्यहरू र परम्परागत रीतिरिवाजहरू पनि हराउँदै गएका छन्। पहाडका धेरै मानिस सहरतिर सर्दै गर्दा तिनीहरूले आफ्ना संस्कृतिहरूलाई बिर्सदै गएका छन्। यो प्रवृत्तिले सुदूरपश्चिम प्रदेशका पहाडी गाउँहरूको सांस्कृतिक धरोहर संकटमा परेको छ। स्थानीय भाषाहरू, चाडपर्वहरू र परम्परागत रीति-रिवाजहरूको संरक्षणका लागि राज्य र स्थानीय तहले ठोस नीति निर्माण गरी, बसाइसराइ नियन्त्रण गर्न र जनचेतना फैलाउन आवश्यक छ। पहाडी क्षेत्रको सांस्कृतिक सम्पदालाई जोगाउनका लागि शिक्षा प्रणालीमा स्थानीय भाषा र संस्कृति समेट्नुपर्नेछ, साथै सांस्कृतिक गतिविधिहरूलाई पुनर्जीवित गर्ने कार्यक्रमहरूको आवश्यक छ।

सम्भावित समाधान र आवश्यक कदमहरू

बसाइसराइ नियन्त्रणका लागि सरकारले पहाडी क्षेत्रमा रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न, सेवा सुविधाहरू सुधार गर्न र पूर्वाधार विकासमा प्राथमिकता दिनुपर्छ। सरकार र निजी क्षेत्रले मिलेर पहाडी गाउँहरूमा पर्यटन, कृषि र साना उद्योगहरूको विकास गरेर आर्थिक गतिशीलता ल्याउन सक्छन्। स्थानीय युवाहरूलाई रोजगार दिन सके मात्र उनीहरू गाउँमै बस्न चाहन्छन्, जसले बसाइसराइको समस्या केही हदसम्म समाधान गर्न सक्छ।

साथै, स्थानीय सरकारहरूले पहाडी क्षेत्रको भाषा, संस्कृति र परम्परागत चाडपर्वहरूको संरक्षणका लागि अभियान चलाउनुपर्छ। विद्यालय स्तरमै यी विषयहरूलाई पाठ्यक्रममा समावेश गर्न सकिन्छ, जसले नयाँ पुस्तालाई आफ्नो सम्पदा बुझ्न र जोगाउन प्रेरित गर्छ। गाउँघरको चहलपहल फर्काउन, सांस्कृतिक उत्सवहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न स्थानीय, प्रदेश र संघीय सरकारको समन्वयमा प्रयास हुनु आवश्यक छ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशका पहाडी गाउँहरू रित्तिँदै जानु केवल बसाइसराइको समस्या मात्र होइन, यो समस्या गाउँका सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक संरचनामा समेत व्यापक असर पारिरहेको छ। यो प्रवृत्ति निरन्तर जारी रहेमा पहाडी क्षेत्रहरू सुनसान हुने र स्थानीय भाषा-संस्कृति हराउने जोखिम झन् बढ्दै जानेछ। यसलाई समाधान गर्न स्थानीय, प्रदेश र संघीय सरकारले मिलेर प्रभावकारी कदम चाल्न आवश्यक छ। पहाडी गाउँहरूलाई जीवन्त बनाउने र त्यहाँका मौलिक सम्पदालाई जोगाउन दीर्घकालीन रणनीतिहरूको निर्माण र कार्यान्वयन अपरिहार्य छ।