सुदूरपश्चिममा बुढी पोल्ने पर्वः सांस्कृतिक धरोहर र विजय उत्सव, नयाँ पुस्ताका कारण लोपको खतरा

काठमाडौँ । सुदूरपश्चिम प्रदेशका पहाडी जिल्लामा आज धुमधामका साथ बुढी पोल्ने पर्व मनाइँदैछ। यस पर्वलाई विजय उत्सवको रूपमा मनाइन्छ, जसमा बुढी अर्थात् राक्षसी प्रवृत्तिकी प्रतीक पुतनालाई जलाएर समाजमा विद्यमान नकारात्मकताहरूलाई समाप्त गर्ने परम्परा छ।

धार्मिक, सांस्कृतिक, र ऐतिहासिक महत्त्व बोकेको यो पर्व विशेष रूपमा भाद्र संक्रान्ति अर्थात् ओल्के संक्रान्तिका दिन गाडिएकी बुढीलाई असोज संक्रान्तिका दिन साँझ जलाएर सम्पन्न गरिन्छ।

द्वापरयुगदेखि सुरु भएको परम्परा

बुढी पोल्ने पर्वको उत्पत्ति द्वापरयुगसँग जोडिएको छ। पौराणिक कथनहरूका अनुसार, भगवान् श्रीकृष्णले राक्षसी पुतनालाई मारेपछि यो विजयको प्रतीक स्वरूप यो पर्व मनाउन थालिएको हो। पुतनाले बालबालिकालाई विषाक्त दूध सेवन गराएर मार्ने प्रयास गरेकी थिइन्। भगवान् कृष्णले आफ्नो कौशल र दिव्य शक्तिका साथ पुतनालाई दूध चुसी मारेका थिए।

सोही ऐतिहासिक घटना स्मरण गर्दै र पुतनाजस्ता राक्षसी प्रवृत्तिहरूको पराजयको प्रतीक स्वरूप बुढी पोल्ने पर्व मनाइन्छ।

विजय उत्सवको रूपमा मनाइने पर्व

बुढी पोल्ने पर्वले पुराना नकारात्मक सोच र प्रवृत्तिहरूलाई नष्ट गरी नयाँ सकारात्मक सुरुवातको प्रतीकको रूपमा मनाइन्छ। यस पर्वमा स्थानीयहरू मिलेर बुढीको रूपमा पुतनाको पुतली तयार गर्छन्। पुतलीलाई सिंगार्न काठ, पात, बाबियो, पुराना लुगा, र रुखका हाँगाहरूको प्रयोग गरिन्छ। भाद्र संक्रान्तिका दिन गोठालाहरूले गाउँको कुनै ठाँउमा बुढीको प्रतिमा राखेपछि त्यसमा हरेक दिन रुखका हाँगाहरू थप्दै बुढीको स्वरूप ठूलो बनाइन्छ।

जब असोज संक्रान्तिको साँझ आउँछ, पुतनालाई अर्थात् बुढीलाई गाउँको कुनै दोबाटोमा पुर्याएर सामूहिक रूपमा जलाइन्छ। यस क्रममा बुढीलाई जलाउँदा स्थानीयहरू थुई बुढी थुई भन्दै नारा लगाउँछन्। यो प्रक्रिया साँस्कृतिक धरोहरको रूपमा पुस्तौंदेखि चल्दै आएको छ।

लुतो फाल्ने परम्परा

बुढी पोल्ने पर्वसँग लुतो फाल्ने परम्परा पनि जोडिएको छ। यो पर्वको दिन स्थानीयहरूले बुढी जलाएर बाँकी रहेको खरानीलाई तिलक बनाएर गाईको सिंगमा लगाउँछन्। यो प्रथा परम्परागत रूपमा मानिएको छ कि यसले गाईलाई रोगबाट जोगाउँछ। लुतो फाल्नका लागि काँक्रो खाने प्रचलन छ, जसलाई रोगको नाशको प्रतीक मानिन्छ। बुढी जलाइने ठाउँमा काँक्रो चपाएर लुतो फाल्दै स्थानीयहरू ूथुई बुढी थुईू भन्ने गर्छन्, जसले नकारात्मक ऊर्जा र रोगबाट मुक्ति प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।

समाजमा पर्वको महत्त्व

बुढी पोल्ने पर्वले समाजमा पुरानो र नकारात्मक प्रवृत्तिलाई जलाएर नयाँ वर्षको सुरुवातमा सकारात्मकता ल्याउने उद्देश्य पूरा गर्छ। यो पर्वले समाजलाई एकताबद्ध बनाउँदै सुदूरपश्चिमको सांस्कृतिक जीवनशैलीलाई पुनर्स्थापना गर्न भूमिका खेल्छ।

बुढी पोल्ने क्रममा गोठालाहरू र स्थानीयहरूको सहभागीता अत्यन्त महत्वपूर्ण मानिन्छ। यो पर्वले सबैलाई समेट्ने एउटा माध्यमको रूपमा कार्य गर्छ, जसले समाजमा आपसी मेलमिलाप, सद्भाव, र सामूहिकताको भावना प्रवर्धन गर्छ।

परम्परागत र धार्मिक आस्था

धार्मिक रूपमा पनि बुढी पोल्ने पर्वको ठूलो महत्त्व छ। भगवान् कृष्णको पुतनालाई मारेको पौराणिक कथाले यो पर्वलाई धार्मिक आस्थासँग जोडेको छ। यस पर्वमा भगवान् कृष्णले बालबालिकालाई नोक्सान पुर्याउने राक्षसीलाई मारेर समाजलाई सुरक्षित बनाएको सन्देश दिने गरिएको छ। धार्मिक दृष्टिकोणले पनि यो पर्व सत्य र धर्मको जीतको प्रतीक हो, जहाँ नकारात्मकता र असत्यलाई जलाएर समाजलाई पवित्र बनाइन्छ।

कसरी मनाइन्छ बुढी पोल्ने पर्व ?

यो पर्वलाई मनाउनको लागि, गाउँका गोठालाहरूले भाद्र संक्रान्तिका दिन बुढीको प्रतीक राख्छन्। दिनहुँ रुखका हाँगाहरू थप्दै असोज संक्रान्तिका दिनसम्म बुढीलाई सजीव बनाइन्छ। जब असोज संक्रान्तिको दिन आउँछ, पुतलीलाई गोठबाट निकालेर दिनभरि घाममा सुकाइन्छ। साँझपख गाउँभरिका मानिसहरू मिलेर त्यो पुतलीलाई दोबाटोमा जलाउँछन्। यस क्रममा बाजा बजाउने, गीत गाउने र नाचगान गर्ने परम्परा पनि छ।

बुढी पोल्ने क्रममा गोठालाहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। उनीहरूले हरेक दिन पुतलीको हेरचाह गर्दै असोज संक्रान्तिमा जलाउने काम गर्छन्। बुढी जलाइसकेपछि बाँकी रहेको खरानीलाई गाईलाई लगाउने र काँक्रो चपाएर लुतो फाल्ने परम्परा पनि यस पर्वमा जोडिएको छ।

समसामयिक समस्याहरू

समाजमा बुढी पोल्ने पर्वको महत्त्व भए पनि पछिल्ला केही दशकमा नयाँ पुस्तामा यो पर्वप्रति रुचि घट्दै गएको देखिन्छ। आधुनिकतासँगै परम्परागत सांस्कृतिक पर्वहरूमा रुचि घट्नु, नयाँ पुस्ताको ध्यान यस्ता पर्वहरूमा कम हुनु, र स्थानीय सरकारले यस्ता पर्वहरूको संरक्षणमा कुनै ठोस कदम नचाल्नुले यो पर्व विस्तारै लोप हुने खतरा उत्पन्न भएको छ।

बुढी पोल्ने पर्वको संरक्षणका लागि स्थानीय समुदाय र सरकारी तहमा पहल आवश्यक छ। पर्वले सुदूरपश्चिमको सांस्कृतिक धरोहरलाई जोगाइराख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको भए पनि यसलाई प्रवर्द्धन गर्न र युवा पुस्तामा चेतना फैलाउन ठोस प्रयास हुन जरुरी छ।

पर्व लोप हुने खतरा

पछिल्लो समय नयाँ पुस्ताले यस पर्वलाई बेवास्ता गर्न थालेका छन्। यो पर्व आधुनिकताको प्रभावका कारण र युवापुस्ताको ध्यान नपुग्दा अस्तित्व संकटमा परेको छ। स्थानीय सरकारहरू पनि यस पर्वको संरक्षणमा आवश्यक भूमिका निर्वाह गर्न चुकेका छन्। सांस्कृतिक धरोहरका रूपमा रहेका यस्ता पर्वहरूलाई नयाँ पुस्तामा प्रवर्द्धन गर्नको लागि सरकारी तथा स्थानीय तहबाट आवश्यक पहल हुन जरुरी छ।

परम्परागत पर्वहरू भनेका समाजको जरोसँग जोडिएको एक सांस्कृतिक सम्पदा हो, जुन पुस्तान्तरण हुँदै अगाडि बढ्नुपर्छ। यस्ता पर्वहरूको लोप हुनु भनेको सामाजिक र सांस्कृतिक धरोहरको क्षय हुनु हो।

यस पर्वलाई जोगाइराख्नका लागि स्थानीय समुदाय र सरकार मिलेर काम गर्नु आवश्यक छ। स्थानीय सरकारहरूले यस्ता सांस्कृतिक पर्वहरूको प्रचार–प्रसारका लागि योजनाहरू बनाउनु पर्छ। साथै, युवापुस्तालाई यस पर्वको महत्त्व र परम्परा बुझाउनका लागि विद्यालय स्तरमा शिक्षासँगै संस्कृति संरक्षणका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ।